Uitgave: Mei 2016
De enige weg is de weg onder je voeten
De enige weg is de weg onder je voeten
In 1928 begon Antoon van den Brink in Stompwijk met het bouwen van zeilboten. Hij bouwde er honderden en bedacht een - nog steeds - geheime methode om voorgevormde rompen te maken. Van het jachtje Kolibri 560 werden er meer dan duizend verkocht. De werf werd naar dit ontwerp vernoemd.
Mijn vader, Antonius Nicolaas ofwel ‘Toon’, werd op 10 mei 1904 in Vleuten geboren in een arm gezin. Zijn vader overleed al voor zijn geboorte. Op zijn elfde ging Antoon aan het werk bij een bouwer van kleine scheepjes voor boeren in de buurt. Antoons werk was onder andere het teren onder de voorplecht en onder het achterdek. Omdat hij klein was, kon hij daar mooi onder kruipen. Dat was bepaald geen pretje, vanwege de randen van de spanten en de ongezonde teerlucht. En dat alles voor 25 centen per week. Op zijn 13de overleed ook zijn moeder. Hij stond er voortaan alleen voor. Een andere baas nam hem in de kost. Diens vrouw had medelijden met het weeskind van 13 jaar en kocht nieuwe kleren voor hem. Waarschijnlijk is hij in deze tijd ook begonnen met roken, want vaak kregen 12 á 13-jarige jongens een pakje shag of sigaretten voor hun verjaardag. Op die leeftijd hoorde je immers bij de mannen.
Zijn baas maakte grotere, ijzeren schuiten die onder meer gebruikt werden voor goederenvervoer over het water. Zo gingen zijn jeugdjaren voorbij: van de ene baas met kosthuis naar de volgende. Een van zijn bazen was een wagenmaker van wie hij veel leerde over houtbewerking. In dat bedrijf maakten ze houten kruiwagens, boerenkarren voor mest en hooi, lamoenbomen (waar een paard tussen loopt) en ook dissels (waarmee het paard met touwen en een riem voor zijn borst de kar voortrekt). Ook kon hij al helpen met het maken van houten wielen, compleet met spaken en naaf, voor de kruiwagens en de boerenkarren. Alles moest met de hand gebeuren: zagen, boren en het hout mooi rond en glad afwerken met een haalmes en schaaf. Planken van wel 10 cm dik moesten met de hand gezaagd worden. Dat gebeurde met een trekzaag die verticaal op en neer gehaald moest worden en dan ook nog precies haaks. Machines als een lintzaag en schaafmachine waren er niet.
Bij een volgende baas werden luxe-rijtuigen gemaakt, de zogenaamde koetsjes. Die werden gebruikt met één paard ervoor, o.a. om met de familie naar de kerk te gaan en voor het uitgaansleven in de stad. Ongeveer zoals er nu taxi’s rijden. Dat was heel ander werk dan aan die grove boerenkarren. Die koetsjes hadden luxe gestoffeerde banken en werden voorzien van deuren met ramen die open en dicht konden. De koetsen werden blank of zwart gelakt en moesten dan glimmen als een spiegel. Via nog wat andere bazen kwam hij al wat meer in de buurt van Stompwijk terecht, namelijk bij het carrosseriebedrijf Lamboo. Nu in Zoetermeer gevestigd, maar destijds in Pijnacker. Daar bouwden ze vrachtauto’s op een chassis.
Antoon tweede van links. Lamboo was al een flink bedrijf, gezien het aantal medewerkers.
Zo’n chassis bestond dan uit twee stalen balken met daaraan de achterwielen, de twee voorwielen en tevens het stuur en de motor. Daar werden dan de cabine en de laadbak op bevestigd volgens de wensen van de koper. Ook maakten ze daar luxeauto’s op chassis. Eerst kwam er een houten frame van staande en liggende stijlen op het chassis. Daarna werden de carrosseriedelen op dat frame gemaakt van speciale, gemakkelijk te vervormen staalplaten. Die platen werden waar nodig voorzien van de nodige uitsparingen voor de ramen. In de deuren kwamen zowel vaste als naar beneden draaibare ramen. Antoon was handig genoeg om dat na enig oefenen voor elkaar te krijgen. Later zou die ervaring hem goed van pas komen. Hij leerde daar veel over zowel vracht- als luxeauto’s.
Er was daar een meesterknecht die schik had in de leergierigheid van Antoon. Deze liet hem zien hoe je een uitslag moest maken voor carrosseriedelen met een dubbele ronding erin, bijvoorbeeld de spatborden. Op aanraden van die man ging hij naar een cursus technisch tekenen, waar hij veel leerde over het tekenen van gebogen en ronde vormen. In 1920 kwam hij op 16-jarige leeftijd terecht bij Willem Vader, een wagenmaker die zijn bedrijf had in de Venestraat in Leidschendam. In die tijd leerde hij zijn latere echtgenote Wilhelmina kennen, zij woonde naast het bedrijf van de wagenmaker.
Wilhelmina Hooijmans
Antoon en Wilhelmina, beiden op hun zondags gekleed aan de wandel in een park langs de Vliet in Voorburg. In zijn linkerhand heeft Antoon een sigaar.
In 1921 ging Toon werken in Nieuwkoop. Daar werd al langer gewerkt met machines, zoals een lint- en cirkelzaag en een schaaf- en freesmachine. Het bijzondere was dat die allemaal aangedreven werden door een windmolen. Die kon door middel van aandrijfriemen over poelies de diverse machines onafhankelijk van elkaar laten draaien. Voor Antoon brak vanwege zijn leeftijd de militaire diensttijd aan. In die tijd, het zal waarschijnlijk 1922 geweest zijn, was de diensttijd 6 maanden. Op een foto uit die tijd hadden ze wijduitstaande knickerbockers met beenwindsels of rijlaarzen aan.
Antoon staat rechts. ‘Er is geen andere weg dan de weg onder je voeten’ werd zijn van nuchterheid getuigende levensmotto.
Als wagenmaker/carrosseriewerker vond hij nieuw werk bij Arie Zuijdwijk in Koudekerk a/d Rijn. Eén van diens kinderen was dochter Tine, toen ongeveer zestien jaar en stapelverliefd op Antoon. Maar Antoon had dat niet zo in de gaten. Die sjeesde elke vrije zondag op de fiets naar z’n geliefde Wilhelmina in Leidschendam. Het wonderlijke is dat Antoon, na het overlijden van zijn tweede vrouw (Corry Starrenburg) op 71-jarige leeftijd Tine Zuijdwijk weer ontmoette en met haar trouwde. De zondagen bij Wilhelmina waren een feest voor hem. Hij kon goed overweg met zijn aanstaande schoonzussen en zwagers. Die zwagers werkten allemaal in tuinderijen. Maar zondags, hun enige vrije dag, maakten ze muziek. Ze waren namelijk lid van de fanfare in Leidschendam.
Tine Zuijdwijk op ca. 18-jarige leeftijd.
Een eigen bedrijf
Antoon werd het heen en weer fietsen tussen Koudekerk aan de Rijn en Leidschendam op den duur een beetje zat. Bovendien wilde hij een eigen bedrijf beginnen en daarom was hij in de omgeving van Leidschendam volop aan het rondkijken waar hij zich kon vestigen als wagenmaker annex carosseriebouwer. Het lot was hem dit keer gunstig gezind. Van een notaris kreeg hij het bericht dat een oom van hem was overleden en hem 1200 gulden had nagelaten. In die tijd een enorm bedrag. In Stompwijk vond hij een schuur aan de Dr. van Noortstraat, tussen de huisnummers 30 en 32. Op nr. 30 was destijds een buurtcafé van Van der Lubbe, ‘De Nieuwe Schenkkan’, gevestigd en op nr. 32 het kappersbedrijf van Jac. Kappetein.
Café ‘De Nieuwe Schenkkan’’ aan de Dr. van Noortstraat.
Zo begon Antoon van den Brink in juni 1925, op 21-jarige leeftijd, zijn eigen bedrijf als wagenmaker/carrosseriebouwer. In Stompwijk was toen al jarenlang één wagenmaker gevestigd: het bedrijf van de heer P. Wensveen, even buiten het dorp. Die was daar natuurlijk niet zo blij mee en probeerde zijn positie te versterken door in het dorp rond te vertellen: ‘Zou dat jonge ventje wel wat kunnen presteren als wagenmaker?’ Bovendien had Wensveen het voordeel dat hij er al jaren zat en een klantenkring had opgebouwd. In het begin was het daardoor voor Antoon moeilijk om in het dorp en omgeving voldoende werk te krijgen. Reparatiewerk pakte hij voor weinig geld aan. Al gauw ontdekten de Stompwijkers echter dat dat jonge ventje meer kon dan zij dachten. Zeker toen bleek dat hij ook een houten wiel met houten spaken en een houten naaf kon maken. Spoedig klopten de Stompwijkers ook voor het grotere werk bij hem aan. In die periode maakten hij en zijn verloofde plannen om in het huwelijksbootje te stappen. Dit was nog een extra stimulans om zoveel mogelijk te verdienen voor de trouwerij en voor de inrichting van een huis. Daarbij begon Antoon in de verloren uren en ’s avonds, naast zijn werk, aan het maken van meubilair. Hij maakte een mooie eikenhouten linnenkast, een bijbehorend 2-persoonsledikant en nog wat meubels voor in de woonkamer.
Zo trof Antoon Stompwijk aan in die tijd. Een ansichtkaart uit 1928 met een blik op de Dr. van Noortstraat. Toen nog een onverharde weg. Over de Stompwijksevaart een enkele kwakel (loopbrug, zoals op de foto hierboven) of een draaibrug. Op de achtergrond de kerk.
In het begin konden ze een huis huren aan de Delftsekade nr. 38 in Leidschendam. Maar al na een jaar konden ze in Stompwijk, van Piet van Bohemen, een huis huren aan de Dr. v. Noortstraat 77. Op 30 Mei 1928 werd hun eerste dochter, Tonny, geboren. De tweede dochter, Gerda, werd 3 juni 1929 geboren en op 9 oktober 1930 de eerste ‘stamhouder’, met de naam Antoon. Op 14 augustus 1932 kwam de tweede zoon Leo en 22 april 1934 dochter Ineke. De laatste zoon, Arnold, werd 6 mei 1936 geboren. Zo werd in negen jaar een gezin gesticht met zes kinderen.
Op 4 augustus 1927 trouwden ze. Antoon was toen 23 en Wilhelmina 24 jaar.
Mijn vader maakte met zijn werk steeds meer naam en faam in en rond het dorp. Dit leverde hem zijn eerste grote opdracht op. Rond 1928 kwam een zekere heer Van den Berg bij het informeren of hij belangstelling had voor een kleine vrachtauto waarop grote 40 liter melk-bussen met een aftapkraan konden worden geplaatst. De vrachtauto was bedoeld om in Den Haag en omgeving melk te verkopen. Aan Antoon werd gevraagd of hij dat kon maken. Dat was de kans waarop hij steeds hoopte. In die tijd kochten autodealers een kaal chassis aan de klant. De carrosserie, bijv. een cabine met laadbak, werd vervolgens aangepast aan de wensen van de klant. De fabricage hiervan werd door de autodealer uitbesteed aan een carrosseriebouwer. Tussen hen werd dan een prijs afgesproken. Met de klant werd dan natuurlijk onderhandeld over een totale prijs voor een chassis met opbouw. Die dealers waren uitgekookte jongens die erop uit waren bij de carrosseriebouwer een zo laag mogelijke prijs te bedingen om er zelf zoveel mogelijk aan te verdienen. Ze gingen zelfs zover dat ze bij Antoon kwamen met het volgende verhaal: ‘Antoon, ik zou jou het werk zo graag gunnen, maar je concurrent is 15 gulden goedkoper... als jij het nou ook voor die prijs wilt doen, dan kan je morgen beginnen.’ Nu lijkt 15 gulden niet zoveel, maar in die tijd kon een gezin met een paar kinderen daar een week van leven. Antoon pakte het werk aan, ook al was het voor 15 gulden minder.
De eerste door Antoon van den Brink gebouwde auto (1928).
Samen met zijn vriend Toon Borst speelde hij in S.N.A. (Sport Na Arbeid), de voetbalclub van Stompwijk. In 1947 werd de naam S.N.A. veranderd in Stompwijkse Boys. Elk jaar speelden ze een wedstrijd tegen S.J.Z., de voetbalclub uit Zoeterwoude. Dat was altijd de spreekwoordelijke strijd op leven en dood. Als het weer zover was, werd er in Stompwijk gesproken over ‘de wedstrijd met bloed aan de paal’. Stompwijk en Zoeterwoude waren als water en vuur in die tijd. Je moest het als Stompwijker bijvoorbeeld niet wagen verkering te hebben met een meisje uit Zoeterwoude; andersom kon evenmin.
Het elftal van S.N.A., Antoon ligt links vooraan.
Van busondernemer A.G. Bonekamp kreeg Antoon opdracht voor de bouw van een bus. De bus die hij moest bouwen was bedoeld voor circa 10 personen en reed een busdienst van Stompwijk via Zoeterwoude naar de Doezastraat in Leiden en vice versa. Ook was er een dienst van Stompwijk naar het spoorwegviaduct in Leidschendam en vice versa. De bus stopte overal waar dat was gewenst en de chauffeur was zelfs bereid om te wachten tot opa en oma reisvaardig waren. In die tijd (1928) kon dat allemaal nog. De bus kreeg algauw de bijnaam ‘De Rode Slak’, want hij was knalrood geschilderd en de topsnelheid was maar 50 km per uur. Het maken van de bus was een enorme klus. Antoon was toen pas 24 jaar en moest alles in zijn eentje maken. Of hij er veel aan verdiende vertelt de geschiedenis niet. Wel vond ik in een oud kasboek dat de prijs voor de bus 1600 gulden bedroeg. Dat was in die tijd redelijk veel geld, maar de bouw van de bus was dan ook erg veel werk. Busondernemer A.G. Boonekamp heeft deze busdiensten gereden tot begin ’39, daarna zijn ze opgeheven.
De twee bussen die diensten onderhielden naar Leiden en Leidschendam. Een van de twee is de ‘Rode Slak’.
Enkele namen uit een oud kasboek van 1936 tot ’42: Boonekamp, Bohemen, Belt, van Es, P. en J. Huisman, Van Haasteren, Arie Janson de boterboer en Arie Janson de melkboer, gebr. Oudshoorn, Stijnman (de bakker), Rien, Cor en A. Waaijer, Cor van Zanten, maar ook de gemeente Stompwijk, die in januari 1936 vermeld staat voor: een carrosserie volgens bestek en tekening op een Chevrolet chassis voor ƒ 4.400,00. Een mega-order voor die tijd.
Deze factuur zegt genoeg over de bedragen waar het in die tijd om ging.
Overstap naar jachtbouw
Een paar jaar later gebeurde er iets waardoor Antoons bedrijf een heel andere wending kreeg: de wereldwijde economische crisis. Een moeilijke tijd brak aan voor iedereen en dus ook voor kleine zelfstandige ondernemers als Antoon. Gelukkig kwam daar voor hem een eind aan toen een schoonzus van Antoon verkering kreeg met ene Eef Verlaat. Die had een goede baan als schipper bij Provinciale Waterstaat en daardoor geen last van de economische recessie. Verlaat had al gauw door dat Antoon een goede vakman was, die niet alleen goed was in carrosseriebouw en wagenmakerij maar ook goed met hout kon omgaan. Hij kwam een week later met een tekening van een houten zeilboot van 4,75 meter lengte, met de vraag of Antoon die kon maken. Antoon moest toen nog veel leren over de jachtbouw want hij had nog nooit een zeilboot echt goed gezien, laat staan gebouwd. Antoon maakte de boot en toen die klaar was werd hij te water gelaten en onder alle bruggen door van de Stompwijkse Vaart naar de Nieuwe Vaart gepeddeld om daar proef te zeilen. Dat werd een hele belevenis voor mijn vader. Verlaat bestelde bij Antoon een tweede boot, dit keer een ‘Zestienkwadrater’ met een lengte van zes meter. Mijn vader stond paf van die goede handel in het bouwen en verkopen van zeilboten. Dat ging heel wat makkelijker dan in de wagenmakerij of carrosseriebouw. Maar het meest opmerkelijke vond hij toch wel dat je een werkstuk (een zeilboot dus) kon maken en verkopen zonder tussenkomst van dealers die, zoals in de carrosseriebouw, grote invloed hadden op de prijs en dus op de verdiensten. Ook zag hij de mogelijkheid om in rustige tijden boten op voorraad te maken.
In die tijd was er een boek te koop: ‘De zeilsport’, geschreven door ing. H.C.A. van Kampen. Daarin stond alles over de verschillende types zeiljachten en de bouw hiervan. Dat werd dus direct aangeschaft en elke avond serieus bestudeerd. Hierdoor leerde Antoon alle ingewikkelde benamingen van de onderdelen kennen. Tevens bestudeerde hij de beschrijvingen van de diverse types schepen en hoe ze gebouwd werden. Ook stond er het nodige in over de achtergrond en de theorie van de verschillende scheepsvormen en het ontwerpen van nieuwe schepen. Kortom, er ging een geheel nieuwe wereld voor hem open. Al snel bouwde Antoon op eigen risico boten op voorraad. Die legde hij in de Stompwijksevaart voor de werkplaats met een bordje ‘Te koop’ erop. Binnen een paar weken was zo’n boot dan verkocht voor een redelijke prijs. Steeds weer was hij verbaasd hoe simpel het was om die scheepjes te verkopen. En dat ondanks de crisisjaren ‘29 en ‘30 en de grote werkloosheid. En zo kreeg Antoon steeds meer ervaring en plezier in het bouwen van zeilboten, waardoor de boerenwagens meer en meer op de achtergrond raakten. Op dit punt kwam de constructeur in Antoon naar boven. Hij ging zelf boten ontwerpen. Zijn eerste zelfontworpen boot - een open zeilboot van 6.20 m lang - gaf hij de naam ‘Forel’. Hij gebruikte daarbij zijn ervaringen uit de carrosseriebouw, zijn feeling voor hout, zijn gevoel voor mooie lijnen en natuurlijk de theorie uit het eerder genoemde boek. Mijn vader heeft nooit vermoed hoe groot het succes zou worden van zijn eerste zelfontworpen zeilboot.
De verkoop van de in de Stompwijkse Vaart afgemeerde bootjes overtrof zijn stoutste verwachtingen. Het te water laten van de boten is nog een verhaal apart. De Stompwijksevaart lag aan de overkant van de weg, gezien vanuit zijn gehuurde schuur. Om de boten te vervoeren en te water te laten werd er dus een kar gemaakt van een as met twee houten wielen. Op die as was een frame bevestigd waar twee verstelbare steunen op gezet konden worden. Bovenop die steunen natuurlijk een vierkant plaatje hout ter ondersteuning van de romp van de boot. Later kwam er op die as een horizontaal vierkant frame met op elke hoek een steun. Eigenlijk zoals het nu in modernere uitvoeringen nog steeds wordt gebruikt in veel jachthavens. Zo kon de boot met kiel en al daarop gezet worden en naar de overkant van de weg worden gereden. In zijn eentje zou zoiets natuurlijk nooit lukken, maar in de avond waren er altijd wel wat buren die wilden helpen. Want wat die ‘Toon Brink’ (zo noemde iedereen in het dorp hem) steeds weer maakte was voor de Stompwijkers toch wel mooi en geweldig. Vooral de hulp van zijn buurman, kapper Jac. Kappetein, was onontbeerlijk bij de iedere keer toch weer spannende gebeurtenis van het te water laten.
Het te water laten van een boot in de Stompwijksevaart. Hier nog met een onderstel met maar twee steunen.
De specialiteit van kapper Kappetein was om te zorgen dat de boot niet aan de overkant tegen de kade kwam. Natuurlijk moest hij wel zoveel ruimte aan het touw geven dat de spiegel van de boot (de achterkant) niet op de straat zou komen als de boot met kar en al van de hellingplanken reed. Als de boot dan eenmaal dreef konden de kar en de hellingplanken weer uit het water worden getrokken. Er kon helaas geen vaste scheepshelling gemaakt worden want de Stompwijkse Vaart werd in die tijd nog regelmatig door schippers bevaren. Kappetein bleef overigens nog tot ver in de jaren zestig de ‘bedrijfskapper’. Hij kwam regelmatig met zijn knipspullen langs en op een stoel, die ergens in een hoek van de werkplaats werd neergezet, nam ieder personeelslid om beurten plaats voor een knipbeurt. Terwijl de mannen keuvelden, vielen de afgeknipte haren dan tussen stof, zaagsel en houtkrullen. Later werd de boel samen met ander houtafval achter de werkplaats verbrand.
De botenhandel van Antoon ontwikkelde zich voorspoedig. Als er een koper kwam hoefde er niet te worden onderhandeld want de prijs stond vast. Hooguit werd er nog een peddel bij cadeau gegeven. Buitenboordmotoren waren er toen nog maar zelden, dus die peddel had je nodig om door de Stompwijksevaart - met al zijn draai- en kwakelbruggen - op de Nieuwe Vaart te komen. Vanaf daar kon je dan al zeilend via de Jan Bakker-sloot op de Vliet komen, die dan weer een verbinding gaf met onder meer de Kagerplassen.
Op een goede dag in het voorjaar halverwege de dertiger jaren kwam er een zekere Jan Dekkers op bezoek bij Antoon. Rijdend door Stompwijk, op zijn motorfiets met zijspan, had hij al meerdere keren de zeiljachtjes, zachtjes wiegend door de wind, in het water zien liggen. Jan Dekker deed in verzekeringen en vroeg aan Antoon of hij adressen kon krijgen van de eigenaren van de verkochte zeiljachtjes. Hij kon die mensen dan benaderen voor een verzekering. Daar was mijn vader na wat overwegingen niet tegen. Er ontstond na enige tijd overigens een goede samenwerking want Jan Dekker bracht ook nog weer kopers mee uit zijn eigen kennissenkring en hij was daarbij zelf ook gek op zeilen. Dat liep allemaal zo goed en Jan Dekker was zo enthousiast dat hij ‘de Forelclub’ oprichtte. Hij kreeg het voor elkaar om aan de Kaag een eigen starttoren te bouwen om zeil-wedstrijden te organiseren. De starttoren bestond uit een houten stellage van ca. 10 meter hoog met bovenin een plateau, natuurlijk met een hekwerk er omheen, vanwaar je start en finish goed kon overzien. Volgens mijn vader werden er vaak op zondagen wedstrijden gevaren met de eenheidsklasse ‘de Forel’. Een van hen was Lou van Nuien. Deze Lou was eigenlijk meer een motorbootfanaat en deed daarnaast mee aan wedstrijden met raceboten op de Vliet in Leidschendam. Deze werden gehouden op het brede gedeelte bij de sluis en voor de houtzaagmolen van Arie Koers. Via deze weg kreeg pa de vraag om een lichtgewicht maar sterke raceboot te bouwen volgens bepaalde afmetingen en voorschriften, en wel zo goedkoop mogelijk. Ook toen werd er al onderhandeld over sponsoring omdat er niet altijd genoeg geld was voor dit soort dure sportevenementen. Antoon had daar wel schik in en zo bouwde hij een raceboot, geschikt voor aandrijving door een buitenboordmotor. Ze hadden er groot succes mee, want er werden veel prijzen gewonnen.
Lou van Nuien bij zijn raceboot (de linker) met op het voordek een rijtje gewonnen bekers. De foto is op een zonnige dag genomen bij restaurant ‘de Knip’ aan de Vliet ter hoogte van Voorschoten.
Over sponsoren en reclame gesproken. Pa vertelde over een meneer, Piet Smit genaamd, die een watersportzaak had in Den Haag. Deze werd een soort dealer voor de door Antoon gebouwde zeiljachtjes. Smit kreeg het voor elkaar dat er in de etalage van de Bijenkorf in Den Haag een showmodel van de Forel kwam voor de verkoop. Of dat ook bijdroeg aan de verkoop vertelt de geschiedenis niet.
Leo van den Brink
Dit artikel is een bewerking van enkele hoofdstukken uit het boek dat Leo van den brink en zijn zoon Ton schreven over hun vader en opa Antoon van den Brink, de grondlegger van het bedrijf Kolibri Jachtbouw en Interieur in Stompwijk. Het boek werd onder de titel ‘Er is geen andere weg dan de weg onder je voeten’ uitgegeven bij uitgeverij Eigen Boek BV in Hoofddorp.
Afbeeldingen in dit artikel zijn afkomstig uit het familiearchief van Van den Brink.
Terug naar overzicht
