Uitgave: JANUARI 1998

De wereld van Oom Jacob is er nog

In het boekje Het ontsnapte land, van de schrijver Geert Mak, komt Leidschendam er in tegenstelling tot de rest van de zuidflank van de Randstad genadig van af.

'Oom Jacob', zoals Geert Mak zijn oud-oom nog net heeft gekend, voer rond 1910 op een schip tussen Vlaardingen en Zaandam. Maks vader mocht wel eens mee en in de laatste jaren van zijn leven komen de herinneringen aan deze tochten terug. Eén moment stond in zijn vaders geheugen gegrift. 'Het beeld toonde de kleuren van een zomeravond in een Hollands plaatsje. Ze lagen bij een sluis, ze wachtten om geschut te worden en de wilde zonen van oom Jacob hingen rond de kade. Er stond ook een bakkersknecht met een grote mandflets. 'Toe, mogen wij even fietsen?' vroeg een van de zonen. Het mocht, maar hij had nog nooit van zijn leven op een fiets gezeten. Een grote zwaai, een kreet, en daar lag hij in de sluiskolk. De opschudding, opeens, in de stille avond. De jongen, drijfnat. De broden, allemaal bedorven. Oom Jacob, die woedend naar de bakker loopt om de schade te betalen. Het lachen, ook weer, achteraf.' Mak vermeldt hier niet waar dit zich afspeelde. Maar zou het Leidschendam kunnen zijn?
Als zijn vader is overleden, verdiept Geert Mak zich verder in de wereld van oom Jacob, waarvan zijn vader in zijn jonge jaren getuige moet zijn geweest. In het Scheepvaartmuseum ziet hij veel materiaal dat oom Jacob in zijn tijd tot dagelijks gereedschap moet hebben gediend.
Hij besluit de tocht van Vlaardingen naar Zaandam zelf te maken, om te zien wat er in het Hollandse landschap is verdwenen en wat is gebleven. Op 'een zonnige septembermiddag in 1997' gaat hij op weg met het motorschip De kleine olifant.
Het leuke aan dit boek is onder meer, dat Leidschendam voor Mak de enige plek is waar nog de geur van oom Jacobs tijd hangt. In de buurt van Voorburg voert Mak voorbij 'een gebouw van gifgroen en oranje glas'. Op de oever richting Leidschendam vallen hem de 'reeksen lichtbeige villa's met schuine daken en honderd klapramen voor honderd kinderkamers' op. En verderop 'lange rijen hoge huizen met puntdaken en grote garages op de begane grond, zo te zien bedacht door mensen die het bezit van een auto belangrijker vonden dan openslaande tuindeuren en in en uit rennende kinderen.'

En dan glijdt hij bij de sluis Leidschendam binnen. 'En opeens was het de wereld van Oom Jacob, tot in alle details: de krullerige lantaarnpalen, het sluiswachtershuisje, de houten banken, de mannen die hun brood zitten te eten, hoestend in de ochtendnevel.' Oom Jacob, mijmert hij, zal hier ooit zelf ook hebben gezeten. 
Het moet in de tijd zijn geweest van sluismeester L. Roos, die blijkens de tekst op een bord, tussen 1907 en 1924 meester was over 'een nooit veranderend stukje wereld, over een klein gat in de tijd'.
Op deze plek, schrijft Mak, moet 'het' gebeurd zijn: oom Jacob die op die stille zomeravond 85 jaar geleden met zijn tjalk en zijn twee zonen voorbij voer.
Eenmaal voorbij het sluisje, weer dichtgedraaid door mannen met sterke armen, stelt Mak vast dat hij 'weer buiten' is. Hij is op weg naar Leiden 'en ik voer langs wijken met opnieuw diezelfde witte huizen met schuine daken, kilometer na kilometer, meer ideeën schenen de architecten niet in hun hoofd te hebben gehad.'
De waarde van wat Mak over Leidschendam opmerkt, wordt duidelijk voor wie leest wat hij verderop over dit deel van de Randstad schrijft: 'Het was een landschap vol rommel dat ik doorkruiste, zover het oog reikte, met betonnen fabriekshallen, met containers vol blik, oude tuinstoelen en ander ijzerafval, met onduidelijke stellages en opslagplaatsen, met woekeringen die de Nederlanders enkel willen zien in België of Italië, maar die in werkelijkheid in hun eigen landschap even welig tieren.'
En: 'Dit stuk van Nederland (...) blijkt gewoon razend lelijk en chaotisch te zijn.'

Jos Teunissen

Geert Mak: Het ontsnapte land. Uitgave Atlas/Stichting collectieve propaganda van het Nederlandse boek.