Uitgave: Januari 1996
Het geheim van De Moordenaarshoek
In de sloot waar in 1919 het lichaam van Neeltje Hoogduin werd gevonden, borrelt nog ieder jaar op 26 november rond 8 uur 's avonds het water. Althans, dat geloven sommige oudere bewoners in het gebied tussen Leidschendam, Stompwijk en Zoetermeer.
Waarom werd zij vermoord? En waarom gingen de daders vrijuit?
Reconstructie van een (bijna) vergeten drama.
Een kleurloos namiddaglicht strijkt over de Meerpolder. De herfst is terug van weggeweest en hier, zeg maar op de grens van Leidschendam met Zoetermeer, waar de ringvaart zich lui richting Stompwijk buigt, denk je aan wat J. C. Bloem dichtte over november: 'Weer keert het najaar en belaagt het hart, dat droef maar steeds gewender zijn heimelijke pijnen draagt.'
Op de plek waar ooit de boerderij stond van boer Van Haasten, doet niets meer denken aan wat zich er eind november 1919 heeft afgespeeld. De muren, de mensen, de herinneringen, het verdriet, niets lijkt te zijn ontkomen aan de tijd.
Een enkele oudere Leidschendammer of Stompwijker heeft nóg ouderen er wel eens over horen vertellen. 'Maar of de moord ook wérkelijk heeft plaats gehad... Was het geen verzinsel dat in de loop van zoveel jaren een eigen leven is gaan leiden?', zegt er een.
'Als het allemaal waar is, waarom de feiten dan nu nog opgerakeld?', meent een ander.
In de boeken over de geschiedenis van Leidschendam, Stompwijk en Zoetermeer ontbreekt het verhaal over de moord op Neeltje Hoogduin. Tot op heden mocht er ook eigenlijk niet over geschreven worden: toen het Historisch Genootschap Oud-Soetermeer er begin jaren negentig een stukje aan wilde wijden, werd daar onder druk van een ver familielid vanaf gezien: de zaak zou nog altijd te gevoelig liggen.
Wie was Neeltje Hoogduin?
Cornelia Louisa Hoogduin, geboren op 25 juni 1897, was het oudste van veertien kinderen in het gezin van Leo Hoogduin en Jannetje van Velsen. Vader Hoogduin was op 21 februari 1870 geboren nabij de Hoge Brug in Stompwijk, zijn echtgenote op 30 oktober 1872 in Zegwaart.
De enige van de veertien kinderen die nog in leven is, is de op één na jongste zus van Neeltje: de nu 85-jarige mevrouw Elisabeth Van Dorp-Hoogduin in Zoetermeer ('tante Betty'). Ze vertelt dat er in het gezin altijd gebrek was. Omdat de woning aan de Voorweg in Zoetermeer veel te klein was en het inkomen van pa Hoogduin te laag om al die monden te voeden, gingen de kinderen doorgaans na de lagere school 'in betrekking voor dag en nacht', meestal bij een boer.
Neeltje ging rond haar 15-de werken bij boer Van Haasten. Boeren waren volgens mevrouw Van Dorp-Hoogduin in die dagen 'rijker dan ze tegenwoordig zijn. Je keek tegen ze op.' Neeltje verdiende er ongeveer honderd gulden per jaar.
Daarvoor moest ze vrijwel iedere morgen om half vier opstaan.
Op de boerderij leven boer Van Haastert met zijn vrouw en zeven kinderen, Neeltje en de 51-jarige boerenknecht Gerrit Baars uit Zoeterwoude, die in augustus 1919 bij Van Haastert in dienst is getreden. Af en toe komt de naaister er langs, Anna Hendriks. Zij is de enige getuige die Neeltje tot vlak voor de moord heeft gezien. Volgens haar getuigenis voor de rechtbank heeft Neeltje het nooit met haar over Gerrit gehad. Van zijn kant verklaarde Baars, dat hij en Neeltje nooit contact met elkaar hadden. Voelde Neeltje angst voor Gerrit Baars? Wist zij, dat Baars ooit was veroordeeld voor een geweldsmisdrijf tegen een meisje?
'Daar gaat die slappe naaidoos!'
Tante Betty kent het drama rond haar oudste zus - 'Kneel' - slechts in grote lijnen, ze was in 1919 nog maar 7 jaar. Ze toont een bidprentje: 'Bid voor de ziel van zaliger Cornelia Louisa Hoogduin'. Het prentje vermeldt dat ze door 'een onmenschelijke daad om het leven werd gebracht' en - God betert! - een verkeerd geboortejaar.
Ze kan zich de heftige emoties van die dagen nog goed herinneren. Als ze vertelt, wordt het haar plotseling weer even te machtig. Voor heel even lijken de jaren geen onderscheid te maken tussen toen en nu.
'Ik was dan wel ruim tien jaar jonger dan Kneel, maar ik ben nooit vergeten wat er die dag nadat haar lichaam uit het water was gehaald, allemaal is gebeurd. Mijn hele leven heb ik het bij me gedragen. Sinds die dag zat ik altijd in over mijn moeder. Toen veldwachter Scheffers kwam vertellen dat Kneel niet meer leefde, dacht ze eerst dat haar dochter was verdronken. Toen ze hoorde in welke staat haar lichaam was aangetroffen, begon voor haar een zwarte periode die eigenlijk nooit meer is voorbij gegaan. Moeder is nooit meer de oude geworden. In haar verdere leven was ze vaak ziek, vermoedelijk van verdriet. 'Dokter, was ik maar bij m'n Kneeltje', heb ik haar wel eens horen zeggen. Ze stierf uiteindelijk in 1932, op 59-jarige leeftijd. Vader bleef onverminderd armlastig: hij kon nog geen pakje boter kopen toen moeder op sterven lag. Hij overleed een jaar of zeven later, op z'n 68-ste.'
Neeltje was 'een heel rustige meid', zegt mevrouw Van Dorp-Hoogduin. 'Het moet een knappe griet zijn geweest', zegt een ander die het van horen zeggen heeft. Ze had net een paar maanden verkering met een boerenjongen uit Zoeterwoude.
Het moet ergens in die tijd zijn gebeurd dat Neeltje in verwachting raakte. In theorie kon dat door toedoen van haar vriend, maar dat is niet waarschijnlijk gezien de strenge seksuele moraal in die tijd.
Mevrouw Van Dorp-Hoogduin sluit deze mogelijkheid uit. 'Uit wat ik om me heen hoorde, begreep ik dat alles in de richting van boer Van Haasten wees. Ik heb mijn moeder nadien talloze malen horen zeggen: 'Daar gaat die slappe naaidoos!' als ze hem voorbij zag fietsen.
Een tweede mogelijkheid is, dat Neeltje - om haar karige loontje aan te vullen - tegen betaling in het geheim een seksuele relatie onderhield met boer Van Haasten, als gevolg waarvan zij van hem zwanger raakte.
Maar de derde mogelijkheid is hoogst waarschijnlijk: boer Van Haasten heeft zich op een dag, ergens in september of oktober 1919, aan Neeltje vergrepen en haar met geweld zwanger gemaakt. Waarschijnlijk, omdat Van Haasten de reputatie had zijn handen niet onder controle te hebben wanneer hij in het bijzijn van vrouwen verkeerde.
Als je over het vervolg doordenkt, staat je verstand even stil. Een 22-jarig meisje, voor dag en nacht in betrekking bij een boer, moest dood, omdat ze - hoogst waarschijnlijk - zwanger was. Is het waar, dat de verwekker van het leven in haar zo bang was voor zijn goede naam en reputatie dat hij 'in kalm overleg' besloot dat dit feit kost wat kost niet bekend mocht raken en hij een moordenaar bereid vond het lugubere karwei te klaren? En hebben de daders werkelijk de rechterlijke macht om de tuin weten te leiden en op die manier hun straf weten te ontlopen?
Hoe dan ook: in de weken erna moet iemand de moord op Neeltje hebben beraamd. Op een of andere manier moet de spanning op de boerderij van Van Haastert zijn opgelopen. Heeft Neeltje boer Van Haasten gechanteerd door te dreigen haar zwangerschap van hem aan de grote klok te hangen als hij niet over de brug kwam? Heeft Van Haastert uit angst het vertrouwen van zijn gezin en zijn goede naam te verliezen zijn knecht Gerrit Baars opdracht gegeven Neeltje uit de weg te ruimen? En heeft de kennelijk weinig scrupuleuze Gerrit Baars die taak in ruil voor veel geld op zich genomen?
'Wat zullen we Neel missen'
In ieder geval: op 26 november grijpt de moordenaar zijn kans.
In de duisternis van die najaarsavond lijkt de boerderij van Van Haastert verder weg van de bewoonde wereld dan ooit. Gerrit Baars is naar eigen zeggen om half zeven naar bed gegaan, 's Middags heeft mevrouw Hendriks hem tijdens de maaltijd horen zeggen: 'Wat zullen we Neel missen als zij er eens niet meer was.'
Tegen achten verlaat mevrouw Hendriks de boerderij van Van Haastert om naar huis te gaan. Neeltje brengt haar een stukje weg tot de volgende boerderij, die ongeveer een kwartiertje verder ligt. Alvorens het donkere pad langs de ringvaart op te lopen, zegt ze tegen de naaister: 'Ik zal eerst eens kijken of Gerrit wel op bed ligt.'
Waarom denkt Neeltje aan Gerrit Baars als ze de beslotenheid van de boerderij verlaat om zich in het donker van de Meerpolder te begeven? Heeft Baars haar de dagen tevoren onder druk gezet? Moest Neeltje van hem haar dreigement haar zwangerschap van Van Haastert bij haar familie bekend te maken inslikken of anders zouden er wel eens erge dingen met haar kunnen gebeuren...? Was dat de laatste mogelijkheid voor Van Haastert om aan de voor hem logische gevolgtrekking - Neeltje het zwijgen opleggen - te ontkomen?
Neeltje wil zich ervan vergewissen dat Baars onder de wol is gekropen, alvorens ze zich van de boerdrij verwijdert. Ze ziet Baars' klompen echter niet bij de trap staan en dat verontrust haar. Ze loopt een eindje mee met de naaister, die van Neeltje's heimelijke zwangerschap niet op de hoogte is.
Later verklaart ze tegen de rechtbank dat Neeltje zich 'angstig' toonde en al snel terug ging naar de boerderij.
Als mevrouw Hendriks een eindje is doorgelopen, hoort ze plotseling een schreeuw. Ze denkt dat Neeltje is geschrokken van een pink in de weide en vervolgt haar weg.
Omstreeks half tien komt boer Van Haastert - volgens zijn verklaring bij de rechtbank - bij mevrouw Hendriks thuis vragen of Neeltje soms bij haar is. Tegen half twaalf gaat hij, nog steeds volgens zijn zeggen, Gerrit Baars wekken. Samen gaan ze op zoek naar Neeltje. In de ringvaart vinden ze haar lichaam.
De moordenaar heeft een rode zakdoek in haar mond gepropt, haar met 'een hard voorwerp' enkele malen op het hoofd geslagen en haar vervolgens in het koude water van de ringvaart willen verdrinken. Sectie op haar lichaam, de volgende dag in het Academisch Ziekenhuis Leiden, wijst uit dat ze in het water nog een uur heeft geleefd alvorens ze bezweek aan zwaar hersenletsel.
Ter hoogte van de plek waar het lijk van Neeltje werd gevonden, treft de rijksveldwachter op het pad sporen aan van een worsteling. Even verderop liggen een bontje en een paar haarkammen van Neeltje.
De verdenking gaat al gauw in de richting van Gerrit Baars. Op zijn boerenkiel worden vlekjes mensenbloed aangetroffen. Ook zijn zakdoek vertoont een bloedvlek. Bij de slaapplek van Baars worden stenen en een mes aangetroffen. Baars wordt op l december gearresteerd en gevangen gezet.
Tijdens de rechtszaak, op 20 mei 1920 bij de Haagse rechtbank, wordt tegen Baars een gevangenisstraf van 20 jaar geëist. Op 27 mei oordeelt de rechtbank echter dat de bewijzen tegen Baars niet overtuigend genoeg zijn. De rechtbank laat een scheikundig rapport waarin staat dat de bloedvlekken op zijn kiel er eerder op lijken aangebracht ('geveegd') dan dat ze er op zijn gespat, zwaar wegen. Dat klopt met de verklaring van Anna Hendriks, dat Baars zichzelf 's middags in de vingers had gesneden en bloed had gemorst op zijn kleren en klompen. Baars wordt vrijgesproken.
En dan sluit zich het 'dossier Neeltje Hoogduin'. Vele jaren verstrijken en dan worden de stukken van de rechtszaak afgedankt en vernietigd. Neeltje wordt op 3 december begraven op de rooms-katholieke begraafplaats in Zoetermeer. Gerrit Baars verhuist na enkele jaren naar een gehucht ergens in Oost-Nederland. Over boer Van Haastert wordt beweerd dat zijn echtgenote met de bizarre feiten niet kon leven en van verdriet is gestorven, waarna hij opnieuw in het huwelijk trad. Volgens mevrouw Van Dorp-Hoogduin zou hij ooit hebben beloofd, dat hij op zijn sterfbed alles zou opbiechten.
'Er zijn nog altijd mensen die beweren dat het er eind november spookt: nog ieder jaar borrelen uit de ringvaart, op de plek waar haar lijk werd gevonden, luchtbelletjes naar boven. Ze geloven dat de geest van wie in zijn aardse bestaan onrecht is gedaan, nooit rust zal kennen', zegt een Stompwijkse met veel gevoel voor dramatiek.
Is alles over de moord op Neeltje Hoogduin hiermee gezegd? Nee. In de volgende Erf Goed Nieuws brengen we de ontknoping van het drama.
Jos Tennissen
Met dank aan de heren C. J. Schalken, H. Boon, A. J. Leepel en H. J. Ph. G. Kaajan, die meehielpen een aantal feiten boven water te halen.
Terug naar overzicht
